Shlokas
Verse 16.1
श्रीभगवानुवाच —
अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः ।
दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ॥
The Blessed Lord said: Fearlessness, purity of mind, steadfastness in knowledge and yoga, charity, self‑control, sacrifice, study of scripture, austerity, and uprightness—
भगवान बोले: अभय, सत्त्वशुद्धि, ज्ञान‑योग में स्थितता, दान, दम, यज्ञ, स्वाध्याय, तप और आर्जव—
OpenVerse 16.10
काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः ।
मोहाद्गृहित्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥
Taking refuge in insatiable desire, filled with hypocrisy, pride, arrogance; in delusion grasping false doctrines, they act with impure vows.
दुष्पूर काम पर आश्रित, दम्भ‑मान‑मद से भरे; मोहवश असद्‑ग्रहण कर अशुचि व्रत से प्रवृत्त।
OpenVerse 16.11
चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः ।
कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥
They hold endless anxieties till death, certifying ‘this alone is life—enjoyment of desires’.
वे अपरिमेय चिन्ताओं में फँसे रहते हैं—‘काम‑भोग ही जीवन’—यह निश्चित मानते।
OpenVerse 16.12
आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः ।
ईहान्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥
Bound by hundreds of cords of hope, given to lust and anger, they strive unjustly to accumulate wealth for sensual ends.
आशा‑पाश शतों से बँधे, काम‑क्रोध परायण, अन्याय से काम‑भोग हेतु धन संचय करते।
OpenVerse 16.13
इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् ।
इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ॥
‘This has been gained by me today; this desire I shall obtain; this is mine and more wealth will be mine again’—
‘आज यह मैंने पाया; अगला मनोरथ भी पाऊँगा; यह मेरा है—और धन फिर मेरा होगा’—
OpenVerse 16.14
असौ मया हतः शत्रुः हनिष्ये चापरान् अहम् ।
ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी ॥
‘That enemy I have slain; I shall slay others too. I am the lord; I am the enjoyer; I am perfect, strong, and happy’—
‘उस शत्रु को मैंने मारा; औरों को भी मारूँगा। मैं ईश्वर हूँ; मैं भोक्ता; मैं सिद्ध, बलवान, सुखी’—
OpenVerse 16.15
आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया ।
यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥
‘I am wealthy and high‑born; who is equal to me? I will sacrifice, give, and rejoice’—thus deluded by ignorance.
‘मैं धनवान, अभिजन वाला; मेरे समान कौन? यज्ञ करूँगा, दान दूँगा, आनन्दित रहूँगा’—ऐसे अज्ञान से मोहित।
OpenVerse 16.16
अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः ।
प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥
Bewildered by many thoughts, enmeshed in delusion’s net, addicted to sensual enjoyments, they fall into foul hell.
अनेक चित्त‑विभ्रम से, मोहजाल में लिपटे, काम‑भोग‑आसक्त—अशुचि नरक में गिरते।
OpenVerse 16.17
आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः ।
यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविद्धपूर्वकम् ॥
Self‑glorifying, stiff with wealth, pride and intoxication, they perform only name‑sacrifices, with hypocrisy and not according to scriptural method.
आत्म‑सम्भावित, स्तब्ध, धन‑मान‑मद से भरे—वे नाम‑मात्र यज्ञ करते—दम्भ और अविधि से।
OpenVerse 16.18
अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः ।
मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥
Resorting to ego, power, arrogance, lust and anger, they hate Me dwelling in their own bodies and in others’ bodies.
अहंकार, बल, दर्प, काम, क्रोध पर आश्रित होकर—वे मुझसे द्वेष करते हैं जो अपने और परदेहों में स्थित हूँ।
OpenVerse 16.19
तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान् ।
क्षिपाम्यजस्रमश्रुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥
Those hateful, cruel, meanest among men—I hurl them constantly into demonic wombs in the cycles of samsara.
जो द्वेषी, क्रूर, नराधम हैं—मैं उन्हें संसार में आसुरी योनियों में निरन्तर ढकेलता हूँ।
OpenVerse 16.2
अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम् ।
दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम् ॥
Non‑injury, truth, absence of anger, renunciation, peace, absence of slander, compassion to beings, non‑covetousness, gentleness, modesty, and steadiness—
अहिंसा, सत्य, अक्रोध, त्याग, शान्ति, अपैशुन्य, भूतदया, अलोलुपता, मार्दव, ह्री, अचापल—
OpenVerse 16.20
आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि ।
मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ॥
Entering demonic wombs birth after birth, deluded, failing to reach Me—thus they go to the lowest state, O Kaunteya.
बार‑बार आसुरी योनि में जन्म लेकर, मूढ़—मुझे न प्राप्त होकर—वे अधम गति को जाते हैं, हे कुन्तीपुत्र।
OpenVerse 16.21
त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः ।
कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् ॥
There are three gates of hell that destroy the self—lust, anger, and greed; therefore one should abandon these three.
आत्म‑नाशक नरक के तीन द्वार—काम, क्रोध, लोभ; अतः इन तीनों का त्याग करो।
OpenVerse 16.22
एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः ।
आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम् ॥
Freed from these three doors of darkness, a man acts for his own good and thus goes to the supreme goal.
इन तमोद्वारों से मुक्त होकर मनुष्य अपने श्रेय का आचरण करता और परम गति पाता है।
OpenVerse 16.23
यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः ।
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥
He who, abandoning scriptural rule, acts according to his desires, attains neither perfection, nor happiness, nor the supreme goal.
जो शास्त्र‑विधि छोड़ कर काम‑अनुसार चलता—न सिद्धि पाता, न सुख, न परम गति।
OpenVerse 16.24
तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।
ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥
Therefore let scripture be your authority in determining what ought to be done and not done; knowing the injunctions, you should act here.
अतः कार्य‑अकार्य की व्यवस्था में शास्त्र प्रमाण मानो; विधान जानकर कर्म करो।
OpenVerse 16.3
तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता ।
भवन्ति संपदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥
Vigor, forgiveness, fortitude, purity, absence of hatred, and humility—these are the divine qualities of one born for the divine, O Bharata.
तेज, क्षमा, धृति, शौच, अद्रोह और नातिमानिता—ये दैवी संपदाएँ दैवी जन्म वालों की हैं, हे भारत।
OpenVerse 16.4
दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ।
अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥
Hypocrisy, arrogance, self‑conceit, anger, harshness, and ignorance—these are the marks of one born to demonic qualities, O Partha.
दम्भ, दर्प, अभिमान, क्रोध, पारुष्य और अज्ञान—ये आसुरी संपद के लक्षण हैं, हे पार्थ।
OpenVerse 16.5
दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता ।
मा शुचः संपदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥
Divine qualities lead to liberation; demonic to bondage. Do not grieve—you are born to the divine wealth, O Pandava.
दैवी संपदा मोक्ष देती है; आसुरी बन्धन। शोक न करो—तुम दैवी संपदा के अभिजात हो, हे पाण्डव।
OpenVerse 16.6
द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन्दैव आसुर एव च ।
दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु ॥
There are two types of beings in this world—divine and demonic. I have described the divine; now hear of the demonic, O Partha.
इस लोक में दो भूत‑सर्ग हैं—दैवी और आसुरी। दैवी का वर्णन हो चुका—अब आसुरी सुनो, हे पार्थ।
OpenVerse 16.7
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः ।
न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥
The demonic do not know what to do or refrain from; in them there is no purity, proper conduct, or truth.
आसुरी लोग प्रवृत्ति‑निवृत्ति नहीं जानते; उनमें शौच, आचार और सत्य नहीं।
OpenVerse 16.8
असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् ।
अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ॥
They say the world is unreal, without foundation, without God; born of mutual union only—nothing but lust as cause.
वे जगत को असत्य, निराधार, अनीश्वर मानते—परस्पर संयोग से उत्पन्न—काम ही हेतु कहते हैं।
OpenVerse 16.9
एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः ।
प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥
Holding this view, ruined selves of little understanding arise with cruel deeds for the world’s destruction.
ऐसी दृष्टि से आसक्त लघुबुद्धि, नष्टात्मा लोग उग्र कर्म करते—जगत के अहित और क्षय हेतु।
Open